شیخ مرتضی طالقانی، این عارف و سالک راحل، که دانش را با عمل درآمیخت، در محرم الحرام سال (1363 هـ . ق) در 89 سالگی، در حجره خود در مدرسه سید محمد کاظم یزدی، واقع در نجف اشرف که سالیان درازی در آن جا به تدریس، عبادت و ریاضت مشغول بود، مرغ جانش از قفس تنگ دنیا به سوی جهان بی نهایت پرواز کرد. چگونگی رحلت این عالم فرزانه خود، داستان جالبی دارد که نشان دهنده روح پاک و مهذب این بزرگوار است و شنیدن آن برای راهیان کوی دوست عبرت آمیز است. 

استاد محمد تقی جعفری به مناسبت های گوناگون در سخنرانی ها و نوشته هایش، نام استادش را می برد.استاد علامه جعفری در جلد 13 شرح نهج البلاغه (1) خود ماجرای عجیب رحلت استادش مرحوم شیخ مرتضی طالقانی را اینگونه بیان کرده است: 

استاد بسیار وارسته از علائق مادّه و مادّیّات و حکیم و عارف بزرگ مرحوم آقا شیخ مرتضى طالقانى قدّس اللّه سرّه که در حوزه علمیّه نجف اشرف در حدود یک سال و نیم خداوند متعال توفیق حضور در افاضاتش را بمن عنایت فرموده بود ، دو روز به مسافرت ابدیش مانده بود که مانند هر روز بحضورش رسیدم ، وقتى که سلام عرض کردم و نشستم ، فرمودند : براى چه آمدى آقا ؟ عرض کردم : آمده‏ام که درس را بفرمائید . 

 شیخ فرمود : برخیز و برو ، آقا جان برو درس تمام شد . چون آنروز که دو روز مانده به ایّام محرّم بود ، خیال کردم که ایشان گمان کرده است که محرّم وارد شده است و درسهاى حوزه نجف براى چهارده روز باحترام سرور شهیدان امام حسین علیه السّلام تعطیل است ، لذا درسها هم تعطیل شده است ، عرض کردم : دو روز به محرّم مانده است و درسها دائر است . 

 شیخ در حالیکه کمترین کسالت و بیمارى نداشت و همه طلبه‏هاى مدرسه مرحوم آیة اللّه العظمى آقا سیّد محمّد کاظم یزدى که شیخ تا آخر عمر در آنجا تدریس میکرد ، از سلامت کامل شیخ مطّلع بودند . فرمودند :

 

آقا جان بشما میگویم : درس تمام شد ، من مسافرم ، « خر طالقان رفته پالانش مانده ، روح رفته جسدش مانده » این جمله را فرمود و بلافاصله گفت :  

لا إله إلاّ اللّه در این حال اشک از چشمانش سرازیر شد و من در اینموقع متوجّه شدم که شیخ از آغاز مسافرت ابدیش خبر میدهد با اینکه هیچ گونه علامت بیمارى در وى وجود نداشت و طرز صحبت و حرکات جسمانى و نگاه‏هایش کمترین اختلال مزاجى را نشان نمیداد . عرض کردم : حالا یک چیزى بفرمائید تا بروم . فرمود : آقا جان فهمیدى ؟ متوجّه شدى ؟ بشنو  

تا رسد دستت به خود شو کارگر      چون فتى از کار خواهى زد به سر 

بار دیگر کلمه لا إله إلاّ اللّه را گفتند و دوباره اشک از چشمان وى به صورت و محاسن مبارکش سرازیر شد . من برخاستم که بروم ، دست شیخ را براى بوسیدن گرفتم ، شیخ با قدرت زیادى دستش را از دست من کشید و نگذاشت آنرا ببوسم [ شیخ در ایّام زندگیش مانع از دستبوسى میشد ]

من خم شدم و پیشانى و صورت و محاسنش را بوسیدم ، قطرات اشک چشمان شیخ را با لبان و صورتم احساس کردم که هنوز فراموش نمى‏کنم . 

 پس فرداى آنروز ما در مدرسه مرحوم صدر اصفهانى در حدود یازده سال اینجانب در آنجا اشتغال داشتم ، اوّلین جلسه روضه سرور شهیدان امام حسین علیه السّلام را برگذار کرده بودیم .  

مرحوم آقا شیخ محمّد على خراسانى که از پارساترین وعّاظ نجف بودند ، آمدند و روى صندلى نشستند و پس از حمد و ثناى خداوند و درود بر محمّد و آل محمّد صلّى اللّه علیه و آله ، گفتند : إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ شیخ مرتضى طالقانى از دنیا رفت و طلبه‏ها بروند براى تشییع جنازه او . 

 همه ما برخاستیم و طرف مدرسه مرحوم آقا سیّد کاظم یزدى رفتیم و دیدیم مراجع و اساتید و طلبه‏ها آمده‏اند که جنازه شیخ را بردارند .  

از طلاّب مدرسه مرحوم سیّد داستان فوت شیخ را پرسیدیم . همه آنها گفتند : شیخ دیشب مانند همه شبهاى گذشته از پلّه‏هاى پشت بام بالا رفت و در حدود نیم ساعت بمناجات سحرگاهى با صداى آهسته مانند همیشه پرداخت و سپس از پلّه‏ها پائین آمد و نماز صبح را خواند پس از دقائقى چند چراغ را خاموش کرد تا اینجا حالت همیشگى شیخ بود ، ولى شیخ همیشه نزدیکى طلوع آفتاب از حجره بیرون مى‏آمد و در حیات مدرسه قدم مى‏زد و بعضى از طلبه‏ها و اغلب جناب حجّة الاسلام و المسلمین آقا سیّد هادى تبریزى معروف به خداداد میرفتند (2) و صبحانه شیخ را آماده مى‏کردند و شیخ میرفت به حجره و تدریس را شروع مى‏فرمود . 

 امروز صبح متوجّه شدیم که با اینکه مقدارى از طلوع آفتاب میگذرد، شیخ براى قدم زدن در حیات مدرسه نیامد ، لذا نگران شدیم و از پشت شیشه پنجره حجره شیخ نگاه کردیم دیده‏اند که به حال مراقبه تکیه فرموده و جان به جان آفرین تسلیم کرده و عالم از او یتیم مانده است.قدّس اللّه نفسه الزکیّه و افاض اللّه علینا من برکاته النفیسة. 

من با مشارکت مرحوم میرزا آقا سید محمّد تقی آل احمد طالقانی رحمه اللّه متکفّل غسل ایشان شدیم و عطری شدید در مغسل می‏شنیدیم و آن پیکر پاک و نور تابناک را در وادی السّلام به خاک سپردیم. 

و بدینسان فقیه عالیقدر، حضرت آیة اللّه العظمی شیخ مرتضی طالقانی در محرّم سال1363  قمری دار فانی را وداع گفت و به ملکوت اعلاء پیوست. »

 

شور و نشاط شیخ مرتضی در شب وفاتش

 

طلاّب‌ مدرسه سیّد می‌گویند: در شب‌ رحلتش‌ مرحوم‌ شیخ‌ مرتضی‌ همه‌ طلاب را جمع‌ کرد در حجره‌، و از شب‌ تا به‌ صبح‌ خوش‌ و خرّم‌ بود و با همه‌ مزاح‌ می‌کرد و شوخی‌های‌ قهقهه‌آور می‌نمود. و هرچه‌ طلاّب‌ مدرسه‌ می‌خواستند بروند در حجره‌های‌ خود می‌گفت‌: یک‌ شب‌ است‌ غنیمت‌ است‌؛ و هیچکدام‌ از آنها خبر از مرگش‌ نداشتند. 

هنگام‌ طلوع‌ فجر صادق‌ شیخ‌ بر بام‌ مدرسه‌ رفت‌ و اذان‌ گفت‌ و پائین‌ آمد و به‌ حجره خود رفت‌، هنوز آفتاب‌ طلوع‌ نکرده‌ بود که‌ دیدند شیخ‌ در حجره‌ رو به‌ قبله‌ خوابیده‌ و پارچه‌ای‌ روی‌ خود کشیده‌ و جان‌ تسلیم‌ کرده‌ است‌. 

خادم‌ مدرسه سیّد می‌گوید: در عصر همان‌ روزی‌ که‌ شیخ‌ فردا صبحش‌ رحلت‌ نمود، شیخ‌ با من‌ در صحن‌ مدرسه‌ در حین‌ عبور برخورد کرد و به‌ من‌ گفت‌: 

أنْتَ تَنامُ اللَیْلَةَ وَ تَقْعُدُ بِالصُّبْحِ وَ تَروحُ إلَی‌ الْخَلْوَةِ وَ تَجی‌ظ“ءُ یَمَّ الْحَوْضِ تَتَوَضَّأُ یَقولونَ: شَیْخ‌ مُرْتَضَی‌ ماتَ. «تو امشب‌ می‌خوابی‌ و صبح‌ از خواب‌ بر می‌خیزی‌ و می‌روی‌ دست‌ به‌ آب‌ برای‌ ادرار و می‌آئی‌ کنار حوض‌ وضو بگیری‌ می‌گویند: شیخ‌ مرتضی‌ مرده‌ است‌. » 

چون‌ خادم‌ مدرسه‌ عرب‌ بوده‌ است‌ لذا این‌ جملات‌ را مرحوم‌ شیخ‌ با او به‌ عربی‌ تکلّم‌ کرده‌ است‌. 

خادم‌ می‌گوید: من‌ اصلاً مقصود او را نفهمیدم‌ و این‌ جملات‌ را یک‌ کلام‌ ساده‌ و مقرون‌ به‌ مزاح‌ و سخن‌ فکاهی‌ تلقّی‌ کردم‌. صبح‌ که‌ از خواب‌ برخاستم‌ و در کنار حوض‌ مشغول‌ وضوء گرفتن‌ بودم‌، دیدم‌ طلاّب‌ مدرسه‌ می‌گویند: شیخ‌ مرتضی‌ مرده‌ است‌. رحمةُ الله‌ علیه‌ رحمةً واسعةً.

 

مرگ‌ اگر مرد است‌ گو نزد من‌ آی‌               تا در آغوشش‌ بگیرم‌ تنگ‌ تنگ‌

من‌ ز او جانی‌ ستانم‌ پر بها                         او ز من‌ دلقی‌ ستاند رنگ‌ رنگ‌